Insurekcja Kościuszkowska
(1764-1798)
Sejm wielki :
W roku 1764 r. władzę w Rzeczpospolitej objął
Stanisław August Poniatowski, głównie popierany przez carycę rosyjską Katarzynę
II Wielką, reprezentowaną w Polsce przez rodzinę Czartoryskich. Stronnictwo
antyrosyjskie powołało w 1768 r. w Barze konfederację przeciw królowi,
Czartoryskim i Rosji. W wyniku walki konfederaci ponieśli klęskę w 1771 r., a
ich porażka przyczyniła się do I rozbioru Polski w 1772 r.
Wraz z pogłębiającym się kryzysem Rzeczpospolitej
coraz większy wpływ uzyskiwało stronnictwo reformatorskie reprezentowane m. in.
przez A. Naruszewicza, H. Kołłątaja i St. Staszica. Stronnictwo to
przeprowadziło wiele reform przyczyniając się do wzrostu świadomości narodowej,
a ostatecznie doprowadziło do zwołania w 1788 r. sejmu, nazwanego później
Wielkim, gdyż obradował 4 lata i uchwalił dużo znaczących reform włącznie z
Konstytucją 3 Maja z 1791 r. Jednak ustawa ta miała także swoich przeciwników,
którzy powołali do życia konfederację targowicką, szybko popartą przez Rosję,
która dotychczas godziła się na reformy.
W wyniku walki król przystąpił ostatecznie do
Targowiczan i wyrzekł się konstytucji, a reformatorzy ponieśli klęskę.
Bezpośrednim skutkiem porażki był II rozbiór Polski w 1793 r. oraz sejm
grodzieński. Sejm zatwierdził umowy rozbiorowe i anulował większość ustaw Sejmu
Wielkiego. Po sejmie grodzieńskim kraj został podzielony na dwa stronnictwa
polityczne, jedno na czele z królem opowiadało się za przeczekaniem do
spokojnych czasów, aby odzyskać pełną suwerenność. Drugie było złożone ze
stronników czynnego oporu, ich nadzieje wiązały się z ideą powstania zbrojnego,
która zrodziła się w kraju i na emigracji.
Działania Kościuszki :
W tym momencie na scenę polityczną wkroczył Tadeusz
Kościuszko (1746-1817r.). W latach 1774-84 przebywał on w Stanach
Zjednoczonych, gdzie wziął udział w wojnie o niepodległość, w której stał się
bardzo popularny. Dobrze opowiada o tym książka Wiktora Malskiego,
który doskonale opisuje amerykański epizod życia Kościuszki. Reformy Sejmu
Wielkiego i aukcja wojska umożliwiły mu wejście do służby wojskowej w stopniu
generała majora. Kiedy Stanisław August przystąpił do Targowicy, Kościuszko
wraz z ks. Józefem Poniatowskim podał się do dymisji i wyjechał z Polski na
emigrację, aby przygotowywać powstanie.
Tymczasem sytuacja międzynarodowa układała się
niekorzystnie dla Polski. Żyrondyści, a następnie jakobini proklamowali
powszechną wojnę z tyranią, ale niepowodzenia militarne zmuszały Francję do
delikatnej gry dyplomatycznej, której celem było wyeliminowanie Prus z wojny. W
tych okolicznościach, przewidziany na wodza powstania Kościuszko, na próżno
zabiegał o sprecyzowanie pomocy francuskiej w 1793 r. Francuzi widzieli bowiem
w powstaniu pomyślną dla siebie dywersję skutecznie szachującą Rosję i Prusy,
nie zamierzali jednak czynnie angażować się po stronie polskiej. Nie można też
było robić sobie żadnych poważnych nadziei co do poparcia ze strony Turcji i
Szwecji.
Rozpoczęcie powstania :
W tej sytuacji wybuchło w Polsce powstanie, na którego
czele stanął właśnie Kościuszko i które będę starał się przedstawić w mojej
pracy. Miało ono zacząć się jesienią 1793 r., jednak trzeba było przełożyć ten
termin do momentu pełniejszego ukończenia przygotowań. Ostatecznie 24 marca
1794 r. Kościuszko ogłosił Akt powstania.
Na mocy ogłoszonego wyżej aktu, Kościuszko stawał się
Najwyższym Naczelnikiem Sił Zbrojnych Narodowych z władzą dyktatorską. Za cel
powstania uznano "uwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i
zabezpieczenie całości jej granic". Aby nie straszyć szlachty widmem
rewolucji francuskiej, za hasło insurekcji (tzn. powstania) przyjęto:
"Wolność, Całość i Niepodległość", a nie: "Wolność, Równość,
Braterstwo". Akt powstania nakazywał pobór rekruta chłopskiego, co
umożliwiło szybkie uzbrojenie ok. 2 tys. chłopów. Po połączeniu z oddziałem
Madalińskiego siła powstańców liczyła ponad 4 tys. i ta skromna liczba wojska
rozpoczynała wojnę przeciwko Rosji i Prusom.
Bitwa pod Racławicami :
Armie obu oponentów nie były przygotowane do szybkiego
podjęcia walki. Armia pruska przekroczyła wprawdzie granicę, aczkolwiek
niewielkimi siłami. Wykorzystując atut zaskoczenia Kościuszko zaatakował 4 kwietnia
1794 r. pod Racławicami korpus rosyjski dowodzony przez gen. Aleksandra Tormasowa. Naczelnik dowodził osobiście oddziałami
chłopskimi, które bardzo się wsławiły w tej potyczce. Dzięki wielkiemu
zdecydowaniu i zaangażowaniu powstańców odnieśli oni sukces, choć miał on małe
znaczenie militarne, to odbił się szerokim oddźwiękiem w społeczeństwie
polskim. Zwycięstwo miało duże znaczenie moralne i przesądziło o dalszych
losach powstania. Świadczyć o tym może choćby uwieńczenie tej bitwy w sztuce
malarskiej przez Jana Matejkę.
Mimo iż bitwa miała szeroki oddźwięk w społeczeństwie
dla powstania decydujące znaczenie miał przebieg insurekcji w Warszawie.
Powstanie wybuchło tu 17 kwietnia, a na jego czele stanął bogaty i wpływowy mieszczanin
stolicy, Jan Kiliński. Na wiadomość o zwycięstwie racławickim głównodowodzący
garnizonem rosyjskim, Igelsrom szykował się do
zajęcia Arsenału i rozbrojenia wojska polskiego mającego w stolicy 3,5 tys.
żołnierzy. Jednak powstańcy zaskoczyli go doprowadzając do ciężkich walk
ulicznych, w których obok wojska udział brał lud warszawski pod wodzą właśnie
Kilińskiego, mistrza szewskiego. Indelsrom cudem
przedarł się na zewnątrz znajdując oparcie u wojsk pruskich. Władza w stolicy
przeszła w ręce powstańczej Rady Zastępczej Tymczasowej. Insurekcja warszawska
stanowiła największe zwycięstwo militarne powstania. Zmieniła układ sił
zbrojnych i stworzyła możliwość otwarcia powstania na Mazowsze i Podlasie.
Jednocześnie ruch powstańczy objął drugi człon rozdzielonych
ziem Rzeczpospolitej Obojga Narodów, a mianowicie Litwę. W nocy z 22 na 23
kwietnia spiskowcy wileńscy pod wodzą płk. Jakuba
Jasińskiego rozbroili garnizon rosyjski w Wilnie. Następnego dnia powołana
została Rada Najwyższa Litewska i Naczelnik Sił Zbrojnych, właśnie Jasiński,
które akcentowały swą odrębność od Aktu krakowskiego i Kościuszki. Jednak
Kościuszce udało się zapobiec rozłamowi wewnątrz władz powstańczych.
Przebicie się Kościuszki do Warszawy nie zostało
zrealizowane nawet po bitwie racławickiej. Naczelnik został zatrzymany przez
armię Denisowa w okolicach Połańca. Tam starał się
wykorzystać czas na organizację i wzmocnienie wojsk polskich. Poprzez to 7 maja
jako dyktator powstania ogłosił tzw. Uniwersał Połaniecki regulujący ekonomiczną
i prawną sytuację chłopstwa. Dokument ten znosił przywiązanie włościan do ziemi
pod warunkiem spłacenia długów i podatków, ale także umacniał ich prawa do
użytkowanych gruntów. Likwidował sądową władzę pana nad chłopem i stwarzał
możliwość zaskarżenia pana przed sądem. Dzięki temu przed wymiarem
sprawiedliwości chłop stawał się równy szlachcicowi. Uniwersał zmniejszał też
pańszczyznę i zwalniał z niej w przypadku powołania chłopa na pospolite
ruszenie. Mimo tych haseł nie wywołał oczekiwanego poparcia dla powstania, choć
zachęcał do niego włościan.
Niepowodzenia powstańców :
Tymczasem w okolice armii rosyjskiej nadeszła odsiecz
gen. Jana Grochowskiego z Lubelszczyzny. Poprzez to wojska rosyjskie zostały
zmuszone do wycofania się na zachód. Naczelnik wydał też bitwę połączonej armii
rosyjsko-pruskiej pod Szczekocinami 6 czerwca. Jednak zaatakował on tylko
częścią wojska i poniósł dotkliwą klęskę. Jednocześnie pod Chełmnem klęskę
poniosły oddziały gen. Józefa Zajączka. W skutek tego Kościuszko wycofał się ku
Warszawie oddając bez walki Kraków Prusakom.
Pod wpływem niepowodzeń powstańców w stolicy sięgnęły
po władzę żywioły radykalne na czele ze stronnictwem jakobińskim. 28 czerwca
lud warszawski ponownie wyszedł na ulice i bez sądu wieszał podejrzanych o
zdradę, m. in. Uczestników Targowicy.
Oblężenie stolicy
Tymczasem pod stolicę podchodziły wojska pruskie i
rosyjskie, a Kościuszko zaczął energiczne przygotowania do obrony. Oblężenie
Warszawy rozpoczęło się 13 lipca, jednak walki nasiliły się dopiero w II poł. sierpnia. Już poprzednio Kościuszko zdecydował się
przenieść walki do zaboru pruskiego. Wybuch nastąpił tam 20 sierpnia, a w ciągu
paru dni insurekcja objęła całość drugiego zaboru Prus, a więc głównie
Wielkopolskę. Fryderyk Wilhelm II, władca prus, w
obawie o swe tyły nakazał Prusakom odwrót spod Warszawy, co pociągnęło za sobą
wojska rosyjskie. Obrona stolicy zakończyła się sukcesem obrońców.
Aby wesprzeć walczących Wielkopolan Kościuszko wysłał
im na pomoc korpus pod wodzą gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Jego wyprawa
zakończyła się powodzeniem, a uwieńczyło ją zajęcie Bydgoszczy.
Tymczasem walki na wschodzie nie układały się tak
pomyślnie. 12 sierpnia Wilno musiało skapitulować przed Rosjanami, a armia
litewska wycofała się w kierunku Niemna. W tym też czasie pokojowa deklaracja
Turcji zwolniła armię gen. Suworowa stacjonującą
dotychczas na Ukrainie.
Kościuszko pojmany :
Suworow
przeszedł przez Polesie i rozbijając słaby oddział gen. Sierakowskiego połączył
się z gen. Fersenem wycofującym się spod Warszawy.
Poprzez to na stolicę od wschodu nacierała silna armia rosyjska. Kościuszko
podjął słuszną decyzję o niedopuszczeniu do koncentracji sił nieprzyjaciela i
zastąpił Fersenowi drogę pod Maciejowicami. Na skutek
niedotarcia posiłków Kościuszko poniósł ciężką klęskę
10 października, w której sam dostał się do niewoli.
Klęska pod Maciejowicami była katastrofą militarną, a
niewola Naczelnika spowodowała załamanie moralne w obozie powstańczym, nawet wśród
jakobinów. Nowym naczelnikiem mianowano Tomasza Wawrzeckiego.
Tymczasem Suworow
wykorzystując zamieszanie skierował się pod Warszawę i 4 listopada zajął Pragę
wycinając w pień jej mieszkańców i obrońców. Przeszło to do historii jako
"rzeź praska". Za pośrednictwem Stanisława Augusta Poniatowskiego
przerażona Warszawa skapitulowała przed Rosjanami. 16 listopada pod Radoszycami
skapitulowała armia powstańcza, co było ostateczną klęską powstania mającą
olbrzymie skutki.
Zaraz po upadku powstania najwybitniejszych przywódców
powstania włącznie z Kościuszką wywieziono do Petersburga, a żołnierzy
tysiącami wcielano do armii. Równocześnie duża część polskich żołnierzy i
inteligencji emigrowała na zachód, głównie do Francji.
Jednak największym skutkiem insurekcji był III rozbiór
Polski podpisany 3 stycznia 1795r. W jego wyniku ostatnie ziemie polskie
zostały rozdzielone między trzech zaborców, Rosję, Austrię i Prusy, a sama
Polska zniknęła z map europejskich na blisko 120 lat. Ostateczna konwencja o nowych
nabytkach terytorialnych powstała 26 stycznia 1797r. w Petersburgu. Głosiła ona
m. in. Wymazanie i nieużywanie nazwy: "Królestwo Polskie".
25 listopada faktyczny więzień rosyjski, król
Stanisław August abdykował i udał się do Petersburga, gdzie zmarł w 1798 r. W
ten sposób zakończyła się blisko 800-letnia historia niezależnej Polski...
Geneza :
Po klęsce wojny polsko-rosyjskiej w 1792 terytorium
Rzeczypospolitej było okupowane przez wojska rosyjskie. Władze konfederacji
targowickiej pod dyktando posła rosyjskiego przeprowadziły likwidację dzieła
Konstytucji 3 Maja. Wojska rosyjskie dokonywały wielu grabieży, połączonych z
represjami politycznymi. Nastąpiło załamanie gospodarcze i finansowe państwa.
Upadło siedem największych banków warszawskich, łącznie z domem bankowym Piotra
Fergussona Teppera.
Potęgowała się drożyzna żywności. Targowiczanie wprowadzili cenzurę, zakazując
wyrażania opinii krytycznych wobec rządów konfederacji targowickiej i Katarzyny
II (tytułowanej oficjalnie "Najjaśniejszą Imperatorową") oraz jej
czeladzi wojskowej i cywilnej. Zlikwidowano proreformatorskie tytuły prasowe. W
księgarniach przeprowadzano spisy książek zakazanych. Nastąpiło przerwanie
kontaktów kulturalnych z Europą Zachodnią. Zmuszono do wyjazdu ze stolicy posła
francuskiego Marie Louisa Descorchesa. Policja
represjonowała najmniejszy objaw sympatii dla rewolucji francuskiej.
Społeczeństwo polskie przeprowadziło bojkot towarzyski Rosjan - np. dowódca wojsk rosyjskich w Warszawie gen. Michaił Kachowski nie mógł zorganizować balu, ponieważ damy polskie
odmówiły przyjęcia zaproszeń.
W 1793 sejm grodzieński przeprowadził II rozbiór
Polski. W tym czasie wpływowa na dworze Katarzyny II frakcja Zubowów parła do ostatecznej likwidacji państwa polskiego
przez sprowokowanie powstania. W grudniu 1793 zwolennika zachowania
Rzeczypospolitej jako protektoratu rosyjskiego posła Jakoba
Sieversa zastąpił Osip Igelström. Zabronił on noszenia Orderu Virtuti Militari oraz publikowania ustaw sejmu grodzieńskiego bez
uprzedniego ocenzurowania ich w ambasadzie rosyjskiej. W ogóle nie został też
on przedstawiony Stanisławowi Augustowi jako nowy przedstawiciel Rosji. Igelström rozbudował policję w Warszawie, na czele której
stanął Karol Bauer. Opłacał całą rzeszę agentów, którzy penetrowali środowiska
rzemieślnicze, sklepy, kościoły, przeniknęli także na dwór królewski.
Sprzysiężenie przedpowstańcze
11 listopada 1793 Kościuszko spotkał się w Podgórzu
pod Krakowem z przedstawicielami sprzysiężenia krajowego, gdzie omówił plany
przebiegu powstania.
Spisek zawiązał się wiosną 1794 na emigracji i w
kraju. Ośrodkiem emigracji przedpowstańczej była Saksonia (Drezno i Lipsk),
gdzie Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Tadeusz Kościuszko zawiązali
sprzysiężenie. Uznano konieczność ustanowienia dyktatury wojskowej i
powierzenie jej Kościuszce. Do sprzysiężenia w kraju przystąpili dawni
członkowie Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej z czasów Sejmu
Czteroletniego, przeważnie masoni. Przedstawiciele prawicy spisku krajowego
byli zwolennikami odrodzenia Rzeczypospolitej z czasów konstytucji 3 maja,
dążyli do przeprowadzenia powstania tylko siłami wojska, bez powoływania pod
broń mieszczan i chłopów. Prawicę reprezentowali: Ignacy Działyński, Andrzej Kapostas, Michał Kochanowski, Michał Wulfers,
Stanisław Wojczyński, Ignacy Wyssogota
Zakrzewski, Feliks Łubieński, Józef Wybicki, Piotr Potocki, Aleksander Linowski. Lewicę, która w czasie powstania przekształci się
w jakobinów polskich, reprezentowali zwolennicy działań radykalnych m.in. Józef
Zajączek i Jakub Jasiński.
W styczniu Kościuszko przeprowadził w Paryżu rozmowy
sondażowe z przedstawicielem rządu żyrondystów, rysując przed nim wizję
radykalnych zmian społeczno-politycznych w Polsce po wybuchu powstania. Zabiegi
o pomoc francuską niczego jednak nie dały.
21 lutego 1794 Rada Nieustająca na polecenie posła
rosyjskiego Osipa Igelströma
uchwaliła redukcję wojska Rzeczypospolitej o połowę oraz przymusowy werbunek
zredukowanych do wojska rosyjskiego i pruskiego. Była to wyraźna prowokacja,
która spowodowała wybuch powstania.
Wybuch :
Insurekcja rozpoczęła się 12 marca 1794, gdy generał
Antoni Madaliński odmówił poddania się redukcji I Wielkopolskiej Brygady
Kawalerii Narodowej i na jej czele wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Zakończyła
się 16 listopada 1794, gdy ostatnie oddziały powstańcze skapitulowały przed
Rosjanami w Radoszycach. Jednak walki wciąż trwały do połowy grudnia w
Wielkopolsce i na Kujawach.
Jednak za oficjalną datę rozpoczęcia insurekcji uznaje
się 24 marca. Po odprawie oficerów garnizonu krakowskiego, Tadeusz Kościuszko
wraz z Józefem Wodzickim udali się na mszę do
kościoła kapucynów, po wysłuchaniu której w domku loretańskim złożyli u stóp
ołtarza szable, które zostały poświęcone przez gwardiana. Następnie ująwszy
szable w dłonie ślubowali, że gotowi są oddać swoje życie dla obrony ojczyzny.
Około godziny 10 na rynku krakowskim pojawił się
Tadeusz Kościuszko, po czym odczytano akt powstania oraz Kościuszko złożył
przysięgę:
Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga
całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk
nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności
Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże
dopomóż i niewinna męka Syna Jego.
Akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego
Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę.
Poważnym problemem stało się rozbudowanie szczupłych dotychczas wojsk
powstańczych. Kościuszko ... rozporządzał jednym bataljonem
regimentu II (Wodzickiego) i jednym III (Czapskiego)
w łącznej sile 800 ludzi, i brygadą Manżeta (10
szwadronów). W tym czasie zbliżał się do Krakowa brygadjer
Madaliński ze swą dawniej już zbuntowaną brygadą, do 1000 koni i nadciągały
trzy bataljony dalsze, III i VI regimentu. Te
oddziały, razem do 4000 ludzi, stanowiły jedyną czynną siłę insurekcji w chwili
wybuchu (pisownia oryginalna). Kościuszko wydał uniwersał, zgodnie z którym z
każdych 5 domów (dymów) miał się stawić rekrut pieszy ubrany, oporządzony,
wyposażony w karabin, pikę lub siekierę oraz jeden rekrut konny na 50 dymów.
Oprócz poboru zaciągali się także ochotnicy, którzy byli kierowani do
artylerii, wojsk inżynieryjnych i formacji strzelców pieszych. Kościuszko wprowadził
służbę w milicji mężczyzn w wieku 18 – 28 lat nie mieszczących się w wojsku
regularnym. Z milicji tworzone były w miastach bataliony, współdziałające z
wojskiem regularnym a niekiedy regimenty piesze. Pobór do wojska przebiegał
jednak z oporami i na terenie województwa krakowskiego nie udało się osiągnąć
spodziewanej liczby 10 tysięcy żołnierzy. Były również ogromne trudności z
uzbrojeniem, dlatego też rozpoczęto formowanie oddziałów kosynierów,
uzbrojonych w piki i osadzone na sztorc kosy.
Skutki :
Powstanie zakończyło się całkowitą klęską, po której
nastąpił III rozbiór Polski. Już 22 lipca 1794 Katarzyna II oznajmiała Prusom i
Austrii, że nadszedł czas aby trzy dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia
ostatniej iskry pożaru, który wybuchł w sąsiednim kraju, lecz także dla
zapobieżenia, aby kiedykolwiek jeszcze z popiołów powstał nowy płomień.
W ciągu 8 miesięcy powstania strona polska
zmobilizowała do walki około 150 000 ludzi, z tego blisko 100 000 do służby w
oddziałach regularnych, 50 000 służyło w milicji i pospolitym ruszeniu. W
obozach i w powstańczych oddziałach liniowych przebywało 70 000 ludzi. Na
Syberię zesłano około 20 000 powstańców. Generałowie rosyjscy w nagrodę za
stłumienie powstania obdarzeni zostali dobrami w polskich ekonomiach lub
zostały im nadane ziemie skonfiskowane uczestnikom powstania.
Liczący 400 tysięcy tomów, 20 tysięcy rękopisów i 40
tysięcy rycin zbiór Biblioteki Załuskich stał się rosyjską zdobyczą wojenną i
doznał uszczuplenia w czasie transportu do Petersburga. Na miejsce dotarło
tylko 260 tysięcy woluminów, 11 tysięcy rękopisów i 24 500 rycin.
Modlitwa przed bitwą
Poświęcenie szabel Wojna pod Racławicami
Linki
do stron kolegów :
Łukasz P.